عوارض کم‌ خونی در بارداری و راه‌های درمان آن

شب‌ها به‌سختی نفس می‌کشید، مدام احساس ضعف می‌کرد و بالا رفتن چند پله برایش مثل فتح قله شده بود. وقتی برای معاینه ماه سوم به مطب مراجعه کرد، جواب آزمایش CBC یک چیز را واضح نشان می‌داد: کم‌ خونی در بارداری.

اگر علت کم خونی در بارداری به‌موقع تشخیص داده نشود، روی انرژی مادر و رشد جنین تاثیر می‌گذارد. زیرا بدن یک زن باردار برای ساختن جفت، افزایش حجم خون و تغذیه جنین، به چند برابر آهن و ویتامین‌های حیاتی نیاز دارد. 

اگر ضعف، بی‌حالی، سرگیجه یا تپش قلب در دوران بارداری را تجربه می‌کنید، در ادامه این مقاله از مستر قاووت همراه باشید تا با یکی از علت‌های احتمالی این موارد، آشنا شوید.

کم‌خونی در بارداری چیست؟ و چند نوع دارد؟

کم خونی در بارداری وضعیتی است که در آن تعداد گلبول‌های قرمز یا میزان هموگلوبین خون مادر کاهش پیدا می‌کند. هموگلوبین پروتئینی است که اکسیژن را از ریه‌ها به تمام بافت‌های بدن مادر و جنین منتقل می‌کند. بنابراین وقتی سطح هموگلوبین پایین می‌آید، بدن مادر و جنین هر دو دچار کمبود اکسیژن شده و علائم ضعف، خستگی و تنگی نفس ظاهر می‌شود.

در دوران بارداری، حجم خون مادر تا حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش پیدا می‌کند تا بتواند نیازهای جنین و جفت را تامین کند. همین افزایش حجم، اگر همراه با دریافت کافی آهن و ویتامین‌ها نباشد، باعث رقیق‌شدن خون و بروز کم‌خونی می‌شود.

بر اساس آمارهای جهانی، حدود ۴۰٪ از زنان باردار درجاتی از کم‌خونی را تجربه می‌کنند و در برخی کشورها این عدد حتی بالاتر است. بسیاری از افرادی که درگیر این مشکل هستند، بارها ضعف در بارداری را هم تجربه می‌کنند. در دوران بارداری سه نوع کم‌خونی بیش از بقیه دیده می‌شود:

1. کم‌خونی فقر آهن (Iron Deficiency Anemia): شایع‌ترین نوع کم‌خونی در بارداری است و زمانی رخ می‌دهد که ذخایر آهن بدن مادر کاهش پیدا کند. 
2. کم‌خونی ناشی از کمبود فولات (Folate Deficiency): فولات برای ساخت DNA و تقسیم سلولی ضروری است. کمبود آن علاوه بر کم‌خونی، می‌تواند خطر نقص لوله عصبی جنین را بالا ببرد.
3. کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12: این نوع کم‌خونی بیشتر در مادرانی دیده می‌شود که رژیم غذایی گیاهی یا مشکل جذب گوارشی دارند. کمبود B12 علاوه بر کم‌خونی، می‌تواند باعث اختلال رشد عصبی جنین شود.

EN: Iron deficiency anemia during pregnancy is one of the most common nutritional disorders worldwide and is strongly associated with maternal fatigue, preterm birth, and low birth weight — yet timely diagnosis and proper iron supplementation can significantly reduce these risks.

FA: کم‌خونی فقر آهن در بارداری یکی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در جهان است و ارتباط زیادی با خستگی مادر، زایمان زودرس و وزن کم نوزاد هنگام تولد دارد؛ اما تشخیص به‌موقع و مصرف صحیح مکمل آهن می‌تواند این خطرات را به شکل چشمگیری کاهش دهد.

The Lancet – Iron Deficiency & Pregnancy

تشخیص کم‌خونی در بارداری (نقش آزمایش‌ها)

تشخیص کم‌خونی در دوران بارداری فقط بر اساس علائم انجام نمی‌شود، زیرا بسیاری از علائم کم خونی در بارداری مانند خستگی یا تنگی نفس می‌توانند طبیعی باشند. به همین دلیل، آزمایش خون  Complete Blood Count مهم‌ترین ابزار تشخیص است و باید در هر سه‌ماهه بارداری انجام شود. آزمایش CBC  اطلاعات دقیقی درباره خون مادر می‌دهد، از جمله:

1. Hemoglobin  مقدار هموگلوبین
2. Hematocrit  درصد حجم گلبول‌های قرمز
3. MCV اندازه گلبول‌های قرمز
4. RBC Count  تعداد گلبول‌های قرمز

در واقع این شاخص‌ها تعیین می‌کنند که کم‌خونی وجود دارد یا خیر و نوع آن چیست. این اطلاعات در جدول زیر، به صورت خلاصه آمده است:

اگر خواب راحتی ندارید یا بی‌خواب هستید، مقاله خوابیدن در بارداری را مطالعه کنید.

درمان کم ‌خونی در بارداری

درمان کم‌خونی در بارداری باید بر اساس نوع کم‌خونی و شدت آن انجام شود. معمولا پس از تشخیص با آزمایش CBC و فریتین، پزشک یکی از سه مسیر درمانی را انتخاب می‌کند:

مکمل آهن (Iron Supplements)

مصرف مکمل آهن معمولا طی ۳ تا ۴ هفته باعث افزایش سطح هموگلوبین و بهبود علائم کم‌خونی می‌شود. دوز استاندارد مکمل آهن هم بسته به هدف مصرف متفاوت است: 

• برای پیشگیری از کم‌خونی، معمولا ۳۰ تا ۶۰ میلی‌گرم آهن المنتال روزانه کافی است
•  اما برای درمان کم‌خونی متوسط تا شدید، دوز درمانی ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌گرم آهن المنتال در روز توصیه می‌شود. 

آهن المنتال به معنای مقدار آهن خالص موجود در قرص است؛ به‌عنوان مثال هر ۳۲۵ میلی‌گرم فروس‌سولفات تقریبا حاوی ۶۵ میلی‌گرم آهن المنتال است.

بهترین زمان مصرف مکمل آهن برای حداکثر جذب، یک ساعت قبل از غذا یا دو ساعت بعد از غذا است. مصرف همزمان یک منبع ویتامین C، مانند یک لیوان آب‌پرتقال هم جذب آهن را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد. در مقابل، مکمل آهن هرگز نباید همراه چای، قهوه یا شیر مصرف شود، زیرا این نوشیدنی‌ها جذب آهن را کاهش می‌دهند.

نکته مهم دیگر این است که مصرف زیاد چای سبز در بارداری می‌تواند به‌طور قابل توجهی جذب آهن را کاهش دهد؛ بنابراین بهتر است این نوشیدنی حداقل ۲ ساعت قبل یا بعد از مصرف مکمل آهن مصرف شود.

مکمل فولات (Folic Acid / Folate)

دوز استاندارد فولات برای رفع کم خونی در بارداری و مشکلات رشد جنین معمولا ۴۰۰ تا ۸۰۰ میکروگرم روزانه است. در مادرانی که در گروه پرخطر قرار دارند، مانند افراد دیابتی، با سابقه خانوادگی NTD یا داروهای ضدتشنج مصرف می‌کنند، دوز تجویزی می‌تواند تا ۴ میلی‌گرم روزانه افزایش یابد.

ویتامین B12

دوز استاندارد مکمل B12 برای مصرف خوراکی بین ۲۵۰ تا ۵۰۰ میکروگرم روزانه است. در موارد کمبود شدید، ممکن است نیاز به تزریق B12 به صورت وریدی یا عضلانی باشد که معمولا ۱۰۰۰ میکروگرم هفتگی به مدت چند هفته تجویز می‌شود تا ذخایر بدن مادر به سطح طبیعی بازگردد.

درمان خانگی کم ‌خونی در بارداری 

مصرف مواد غذایی سرشار از آهن هِم (با جذب بالا) و آهن غیرهِم (گیاهی) همراه با منابع ویتامین C باعث افزایش جذب آهن و بهبود سطح هموگلوبین می‌شود.

• گوشت قرمز و جگر 
• مرغ و ماهی
• عدس، لوبیا، نخود، اسفناج و سبزیجات برگ سبز 
• کنجد، آجیل و مغزها و محصولات حاوی این مواد مثل قوتو
• خرما و شیره انگور
• تخم‌مرغ
• آب‌پرتقال
• آب چغندر

در ادامه چند نکته برای افزایش جذب آهن را مرور می‌کنیم:

1. ترکیب مواد غذایی آهن‌دار با ویتامین C مانند عدس + آب‌لیمو، اسفناج + پرتقال، یا گوشت + سالاد با لیموترش
2. پرهیز از مصرف آهن هم‌زمان با چای، قهوه، لبنیات و نوشیدنی‌های کافئین‌دار
3. فاصله حداقل ۲ ساعت بین مکمل آهن و لبنیات
4. پرهیز از غذاهای بسیار چرب هنگام مصرف آهن

قاووت؛ یک روش طبیعی برای درمان کم‌خونی

قاووت بارداری یکی از کامل‌ترین خوراکی‌ها برای مادران و شامل موارد زیر است:

• کنجد 
• پسته 
• بادام 
• گندم و نخود و…

مصرف روزانه ۱–۲ قاشق قاووت همراه میان‌وعده، به ویژه در سه‌ماهه دوم و سوم، می‌تواند کمک قابل توجهی به افزایش هموگلوبین و رفع ضعف مادر کرده و هم‌زمان انرژی و نشاط روزانه او را تقویت کند.

علت کم‌ خونی در بارداری (Root Causes)

کم‌خونی در دوران بارداری معمولا نتیجه یک عامل واحد نیست، بلکه مجموعه‌ای از تغییرات فیزیولوژیک و شرایط تغذیه‌ای و پزشکی باعث بروز آن می‌شود. در ادامه، مهم‌ترین دلایل کم‌خونی در بارداری را بررسی می‌کنیم:

افزایش حجم خون مادر

در بارداری، حجم پلاسما تا حدود ۵۰٪ افزایش پیدا می‌کند. این افزایش حجم خون یا  Physiological Hemodilution ، خون را رقیق کرده و باعث می‌شود که سطح هموگلوبین نسبت به  Before Pregnancy  پایین‌تر بیاید. اگر آهن کافی در بدن وجود نداشته باشد، بدن نمی‌تواند متناسب با این افزایش حجم، گلبول قرمز کافی تولید کند و کم خونی شدید در بارداری ایجاد می‌شود.

تغذیه ناکافی یا رژیم غذایی نامتعادل

بسیاری از مادران به اندازه کافی غذاهای سرشار از آهن، فولات و B12 مصرف نمی‌کنند.
کمبود منابع پروتئینی، سبزیجات برگ سبز، گوشت قرمز و حبوبات در رژیم غذایی می‌تواند به‌سرعت ذخایر بدن را کاهش دهد و باعث فقر آهن در بارداری شود.

بارداری‌های پشت‌سرهم

فاصله کمتر از ۱۸ ماه بین بارداری‌ها، فرصت کافی برای بازسازی ذخایر آهن و فولات به بدن نمی‌دهد. در نتیجه، مادر با ذخایر خالی وارد بارداری جدید می‌شود و احتمال کم‌خونی در همان ماه‌های اول بسیار بالا می‌رود. به همین دلیل، مادرانی که بارداری‌های متوالی دارند بیشتر در معرض فقر آهن قرار می‌گیرند.

تهوع شدید و استفراغ در بارداری

تهوع و استفراغ شدید (هایپرمسیس) باعث بروز مشکلات زیر در مادران می‌شود: 

• کاهش دریافت غذا
• کمبود آهن، فولات و B12
• کم‌آبی و ضعف

این عوامل مستقیما روی تولید گلبول قرمز اثر می‌گذارند. به‌خصوص در مادرانی که در سه‌ماهه اول تهوع شدید دارند، کم‌خونی شایع‌تر و شدیدتری دیده می‌شود.

بیماری‌های زمینه‌ای

برخی مشکلات پزشکی زیر می‌توانند تولید گلبول قرمز را مختل کنند:

• بیماری‌های کلیوی
• اختلالات تیروئید
• تالاسمی مینور
• بیماری‌های التهابی مزمن
• مشکلات جذب روده‌ای مثل سلیاک

ازآنجایی‌که برخی مادران پشت سر هم، دچار سرماخوردگی در بارداری می‌شوند، ممکن است دچار استرس شده و احساس خطر کنند. به همین دلیل بهتر است در صورت مشکوک بودن یا قرار گرفتن در چنین شرایطی، متخصصان آزمایش‌ها و بررسی‌های دقیق‌تری انجام می‌دهند.

عوارض کم ‌خونی در بارداری بر روی جنین

کم‌خونی در دوران بارداری تنها باعث ضعف و خستگی مادر نمی‌شود؛ بلکه  رشد و سلامت جنین را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. کاهش هموگلوبین به معنای اکسیژن‌رسانی کمتر به بافت‌های جنینی است و همین موضوع زمینه بسیاری از مشکلات رشدی و زایمانی را ایجاد می‌کند. مهم‌ترین عوارض عبارت‌اند از:

• تاخیر رشد داخل رحمی: وقتی اکسیژن و مواد مغذی کافی به جنین نمی‌رسد، سرعت رشد او کاهش پیدا می‌کند. جنین‌های مادران مبتلا به کم‌خونی متوسط تا شدید بیشتر در معرض IUGR  هستند. این مشکل می‌تواند خطرات دوران نوزادی مثل  هیپوگلیسمی و مشکلات تنفسی را افزایش دهد.
• وزن کم هنگام تولد: کم‌خونی مادر، یکی از عوامل مهم وزن پایین هنگام تولد (کمتر از ۲۵۰۰ گرم) است. کمبود اکسیژن و آهن مانع رشد مناسب بافت‌ها و عضلات جنین و Low Birth Weight می‌شود. نوزادان کم‌وزن معمولا نیاز به مراقبت بیشتری در روزهای اول تولد دارند.
• تولد زودرس: مطالعات نشان داده‌اند که کم‌خونی شدید در بارداری می‌تواند ریسک زایمان زودرس Preterm Labor را افزایش دهد. زایمان زودرس اجازه رشد کامل ریه‌ها را نمی‌دهد و نوزاد به خاطر مشکلات تنفسی، باید زمان زیادی بستری باشد.
• کمبود ذخایر آهن در نوزاد: جنین برای ساخت گلبول‌های قرمز، آهن را از بدن مادر دریافت می‌کند. اگر مادر کم‌خون باشد، نوزاد هم با ذخایر آهن پایین به دنیا می‌آید و احتمالا در ماه‌های اول زندگی دچار کم‌خونی نوزادی شود که بر رشد شناختی و عملکرد مغزی نوزاد اثر دارد.

شکست کم‌خونی در بارداری، با یک برنامه درست 

کم خونی در بارداری هم برای مادر و هم برای جنین خطرناک باشد که البته با تشخیص به‌موقع، مصرف مکمل‌های مناسب و اصلاح تغذیه و سبک زندگی قابل‌کنترل و درمان است.

این مشکل با آزمایش CBC و فریتین و پیگیری سه‌ماهه، به‌راحتی تشخیص داده می‌شود. برای درمان کم ‌خونی در بارداری، مکمل‌های آهن، فولات و ویتامین B12 رواج دارد و باید با رعایت نکات جذب، به همراه خوراکی‌های غنی از آهن و منابع ویتامین C مصرف شوند.

سوالات متداول 

۱. کم‌خونی در بارداری از چه ماهی شروع می‌شود؟

کم‌خونی معمولا از سه‌ماهه دوم بارداری (تقریباً از ماه چهارم) به دلیل افزایش حجم خون مادر شروع می‌شود.

۲. آیا کم‌خونی برای جنین خطرناک است؟

بله، در صورت درمان‌نشدن می‌تواند باعث کمبود وزن هنگام تولد، زایمان زودرس، تأخیر رشد داخل رحمی و کاهش ذخایر آهن نوزاد شود.

۳. برای کم‌خونی در بارداری چه بخوریم؟

غذاهای غنی از آهن مانند گوشت قرمز، مرغ، جگر، عدس، لوبیا، اسفناج، برگ چغندر، تخم‌مرغ، آجیل، کشمش، خرما و قاووت بارداری بسیار مفید هستند. مصرف همزمان ویتامین C (مثل آب‌لیمو، پرتقال، کیوی) جذب آهن را افزایش می‌دهد.

۴. آیا می‌توان کم‌خونی در بارداری را بدون دارو درمان کرد؟

اگر کم‌خونی خفیف باشد، گاهی با تغذیه صحیح (مصرف منظم گوشت قرمز، حبوبات، سبزیجات برگ‌سبز، خرما و قاووت) و ویتامین C قابل‌کنترل است؛ اما در کم‌خونی متوسط و شدید حتماً نیاز به مکمل آهن خوراکی یا در موارد خاص تزریق آهن وجود دارد.

۵. چه زمانی کم‌خونی بارداری خطرناک محسوب می‌شود؟

وقتی سطح هموگلوبین زیر ۱۰٫۵ گرم/دسی‌لیتر در سه‌ماهه اول و سوم یا زیر ۱۱ گرم/دسی‌لیتر در سه‌ماهه دوم باشد، یا وقتی هموگلوبین زیر ۹ گرم/دسی‌لیتر و فریتین سرم بسیار پایین باشد، وضعیت خطرناک تلقی می‌شود و نیاز به درمان فوری دارد.